اشاره :
 اخیرا مباحثی در باب مخالفت با نوع پوشش و چادر مشکی و برداشتهای متفاوت از آیه جلباب از دیدگاه مفسرین مطرح شده است که در این مقاله سعی شده به برخی از این شبهات پاسخ داده شود .

الف ـ مدعای مشترک و اصلی شبهات
پیام مشترک و مدعای اصلی شبهات مذکور این است که پوشش چادر سیاه برای بانوان مکروه و نا مطلوب است ، بنابر این از چادر رنگارنگ استفاده شود .
 

ب ـ ادله و نقد و بررسی آنها
در لابلای این شبهات برای اثبات مدعای قبل به طور پراکنده به ادله ای استناد شده است . نگارنده پس از استخراج و نقل قول مستقیم ادله به نقد منطقی و استدلالی آنها پرداخته و داوری را به خوانندگان محترم ، مخصوصا بانوان مؤمن و عفیف و فرهیخته واگذار می کند .
دلیل اول : « چادر به احتمال خیلی زیاد از زمان قاجاریه در ایران جا افتاده است و هیچ ارتباطی به دین و مذهب ندارد . »
اولا : این که واقعا چادر در چه زمانی بین زنان ایرانی جا افتاده است ، نیاز مند مطالعه تاریخی است و گویندگان این بحث نیز سند و مدرک معتبر تاریخی برای حرف خویش نقل نکرده اند بنابر این کلام ایشان مدعایی بدون دلیل است .
ثانیا : بر فرض ، آنگونه که ایشان ادعا کرده اند بپذیریم چادر در زمان قاجار در ایران جا افتاده است . پس از اثبات ارتباط وثیق و مستحکم چادر با دین که در قسمت بعد ذکر می شود ، باید زنان ایرانی افسوس بخورند که چرا دیر و در زمان قاجار متوجه چادر به عنوان مدل و الگوی پوشش مناسب شده اند نه اینکه از این پوشش متین و دارای وقار گلایه مند باشند . و البته زنان مسلمان و مؤمن حقیقی هیچ وقت از پوشش کامل اسلامی مثل چادر گلایه مند نبوده و نخواهند بود .
ثالثا : گویندگان محترم ادعا نموده اند اساسا چادر ( چه رسد به رنگ مشکی آن ) هیچ ارتباطی به دین و مذهب ندارد . دقت و پژوهش در آیه 59 احزاب که واژه جلابیب ( جمع جلباب ) در آن بکار رفته، صحت مدعای فوق را مورد تردید جدی قرار می دهد .
حضرت فاطمه زهرا (س) هنگام خروج از منزل از پوششی استفاده می کرده که امروز ‹‹ چادر ›› نام گرفته است .
در آیه مذکور آمده است : « یا ایها النبی قل لازواجک و بناتک و نساء المؤمنین یدنین علیهن من جلابیبهن ذلک ادنی ان یعرفن فلا یؤذین و کان الله غفورا رحیما » 3
براساس ترجمه مرحوم الهی قمشه ای معنای آیه شریفه چنین نقل شده است : « ای پیامبر گرامی به زنان و دختران خود و زنان مؤمن بگو که خویشتن را به چادر فرو پوشند که این کار برای اینکه آنها ( به عفت و حریت ) شناخته شوند تا از تعریض و جسارت هوسرانان آزار نکشند ، بر آنان بسیار بهتر است و خدا در ( حق خلق ) آمرزنده و مهربان است .
به منظور بررسی صحت و سقم ادعای مذکور لازم است بین جلباب مطرح شده در قرآن و چادر رایج فعلی در ابعاد چهار گانه « مفهوم » ، « اندازه » ، « کارکرد « و « رنگ » مقایسه ای انجام گردد تا ارتباط یا عدم ارتباط چادر با دین اسلام و قر آن آشکار گردد . برای انجام مقایسه مذکور به طور مستقل به تبیین ابعاد چهار گانه مذکور نسبت به جلباب و چادر پرداخته می شود .
 

1 ـ مفهوم ، اندازه ، کارکرد و رنگ جلباب
1 ـ 1 ـ مفهوم جلباب : اصل ریشه لغوی جلباب ، جیم ، لام و باء است که طبق نقل کتاب لغت معتبر معجم مقاییس اللغه دارای دو معناست . معنای اول آوردن شیء از جایی به جایی و معنای دوم چیزی که شیء دیگر را می پوشاند . که جلباب از معنای دوم مشتق شده است . 4
واژه جلباب در اصل مصدر فعل رباعی جلبب است که از مصدر ، اسم ذات اراده شده و نام پوشش ویژه ای قرار گرفته است . برای فهمیدن ویژگی جلباب و مفهوم آن باید از کتابهای لغوی و تفسیری معتبر کمک گرفت .
کتابهای لغت : کتابهای لغوی معتـبر مثل العین ، لسان العرب ، صحاح اللغه ، مصباح المنیر ، معجم الوسیط 5 اتفاق نظر دارند که مفهوم جلباب پوشش گسترده است ولی در اینکه اندازه آن چه مقدار بوده و چه میزان از بدن و لباسهای دیگر را می پوشانده است ، اختلاف نظر دارند .
کتابهای لغت قرآنی : در کتاب لغت قرآنی « لسان التنزیل » نگاشته قرن چهارم و پنجم کلمه جلباب به چادر معنی شده است . 6 مرحوم شعرانی نیز در کتاب لغت قرآنی « نصر طوبی » جلباب را به چادر معنی کرده است . 7
کتابهای تفسیر : در تفاسیر مهم شیعه و عامه معانی مختلفی برای جلباب ذکر شده است .
بعضی از مفسرین مانند شیخ طوسی 8 و بیضاویی 9 جلابیت را به ملاحف تفسیر کرده اند . ملاحف جمع ملحفه 10 پوشش فراگیری است که بالای لباسهای دیگر پوشیده می شود و از نظر کارکرد ، کار آیی چادر را دارد . علامه طباطبایی11 و شیخ محمد جواد مغنیه 12 ابتدا گفته اند جلباب به معنای پوشش کامل و فراگیر است و سپس قول دیگری مبنی بر اینکه جلباب به معنای خمار و مقنعه است را نیز نقل کرده اند .
تفسیر قرطبی جلباب را به لباسی که همه بدن را می پوشاند معنا کرده است . 13
حاصل اینکه از مجموع کلمات لغویین و مفسرین استفاده می شود جلباب پوششی گسترده بوده است ، ولی اینکه دقیقا اندازه آن چه مقدار بوده و چه میزان از بدن و لباسهای دیگر را می پوشاند دیدگاه های متفاوتی وجود دارد .
1 ـ 2 ـ اندازه جلباب : از مجموع کلمات لغوین و مفسرین که ذکر آنها گذشت در مورد اندازه جلباب سه دیدگاه قابل اشاره است . دیدگاه اول : جلباب پوششی فراگیر بوده که از بالای سر تا قدمها را می پوشانده است .
دیدگاه دوم : جلباب پوششی بزرگتر از خمار و مقنعه بوده که کمتر از مقدار ردا ، یعنی تقریبا تا زانوها را می پوشانده است .
دیدگاه سوم : جلباب همان خمار و مقنعه است ، پوششی که فقط سر و سینه ها را می پوشانده است .
باذکر دو شاهد آشکار می گردد که دیدگاه اول درست و دیدگاه دوم و سوم مخدوش است .
شاهد اول : از نحوه پوشش حضرت فاطمه زهرا (س) هنگام خروج از منزل و رفتن به مسجد برای دفاع از فدک 14 دو نکته مهم استفاده می شود .
نکته اول : از جریان تاریخی مذکور فهمیده می شود حضرت دو پوشش مستقل به نام خمار و جلباب داشته اند . بنابر این نظر طرفداران دیدگاه سوم مانند راقب اصفهانی در مفردات که جلباب را به خمار معنی کرده اند مخدوش می گردد .
نکته دوم : از عبارت « لاثت خمارها علی رأسها و اشتملت بجلبابها » که درمورد نحوه پوشش حضرت نقل شده است ، استفاده می شود که خمار همانند مقنعه های امروزی برای پوشش سر بوده و جلباب نیز پوششی سرتاسری بوده که تمام آن وجود مبارک از سر تا قدمها را شامل و فرا گرفته است .
شاهد دوم : مؤید مدعای قبل که جلباب از نظر اندازه ، پوششی است که از بالا تا پایین بدن را می پوشانده است . 15 حاصل این اندازه جلباب بلند و گسترده بوده است ، به گونه ای که همانند چادر های فعلی بانوان ، از سر تا پایین پا را می پوشانده است . پس از مشخص شدن اندازه جلباب باید بررسی نمود کیفیت پوشش و کار کرد جلباب چه بوده است ؟
3 ـ 1 ـ کار کرد جلباب : برای فهمیدن کارکرد جلباب و کیفیت پوششی آن لازم است معنای « یدنین علیهن من جلابیبهن » در آیه 59 سوره احزاب معلوم گردد . تقریبا همه مفسرین آورده اند که تا قبل از نزول آیه مذکور بعضی از زنان حر همانند زنان برده به دلیل رعایت نکردن پوشش مناسب و کامل گاهی اوقات در بین کوچه ها مورد اذیت و آزار مردم لاابالی قرار می گرفتند . آیه شریفه نازل شد که اگر زنان می خواهند مورد اذیت و آزار مزاحمان قرار نگیرند ، هنگام خروج از منزل ، جلابیب خویش را به سر و بدن خود نزدیک سازند تا به عفت و حجاب شناخته شده و در نتیجه از مردم آزاری شهوت رانان مسون بمانند .
بعضی از تفاسیر مانند : تفسیر زمخشری کشاف از ابن سیسرین در مورد معنای « یدنین » نقل کرده اند که مراد قرار دادن جلباب بالای ابرو و گرد کردن و جمع و جور کردن و قرار دادن گوشه های جمع شده آن بالای بینی است . 16
کار کرد مذکور و کیفیت پوشش جلباب ، دقیقا همان کاری است که امروزه بسیاری از دختران و زنان چادر پوشی که حساسیت بیشتری نسبت به رعایت حجاب خویش دارند ، انجام می دهند .
آیا علاوه بر مفهوم ، اندازه و کارکرد جلباب قرآنی ، رنگ خاصی نیز داشته است یا نه ؟
4 ـ 1 ـ رنگ جلباب : قرآن به زبان عربی مبین نازل شده که برای مردم عرب زبان خصوصا مردم عرب عصر نزول قابل فهم بوده است . بنابر این باید بررسی نمود زنان مؤمن عرب عصر نزول مخاطب آیه ، از واژه ، جلباب چه برداشتی داشته و تبادر ذهنی آنها از واژه مذکور چه بوده است ؟ سنن ابن داوود قضیه ای از ام سلمه نقل کرده است که مبین تبادر ذهنی زنان عرب است .
در کتاب ابن داوود آمده است وقتی آیه « یدنین علیهن من جلابیبهن » نازل شد ، زنهای انصار از خانه هایشان خارج شدند در حالی که پوشش مشکی داشتند ، گویی بالای سر آنها کلاغ نشسته است . 17
در کتاب عون المعبود شرح سنن ابن داوود آمده است ، چون پوششهایی که زنان انصار به عنوان جلابیب از آن استفاده کرده بودند سیاه رنگ بوده است ، لذا به کلاغ که رنگ آن سیاه بوده است تشبیه شده اند . 18
بعضی از تفاسیر مهم عامه و شیعه مانند تفسیر الدرالمنثور سیوطی ، روح المعانی الوسی و تفسیر المیزان علامه طباطبایی نیز جریان فوق را نقل کرده اند . 19
شواهد لغوی نیز موید و تثبیت کننده تبادر ذهنی فوق است . بسیاری از کتابهای لغوی معتبر مانند لسان العرب ، القاموس المحیط ، اقرب الموارد ، محیط المحیط ، معجم الوسیط و … هنگام بحث از جلب ریشه جلباب تصریح کرده اند که یکی از معانی جلب ، سیاهی است .
مثلا جلب اللیل به معانی سیاهی شب آمده است . در بسیاری از کتابهای لغوی و تفسیری ، شواهدی از شعرهای عربی نقل شده که جلب در آنها به معانی سیاهی بکار رفته است ، مثل ‹‹ و جلب اللیل یطرده النهار ›› لسان العرب پس از نقل عبارت مذکور تسریح کرده است گوینده شعر از جلب ، سواد و سیاهی را اراده کرده است .
رمز توصیه ائمه اطهار (ع) به والدین مبنی بر عادت دادن فرزندان از کودکی به مسائل دینی ، سخت نبودن انجام آنها در بزرگسالی است .
علاوه بر کتابهای لغوی معتبر ، بسیاری ازکتابهای تفسیر مثل کشاف ، بعضی از شواهد شعری که جلب در آنها به معنای سیاهی بکار رفته را نقل کرده اند ؛ مثل : مجلبب من سواد اللیل جلبابا .
حاصل اینکه از قرینه تاریخی مذکور و شواهد لغوی فوق استفاده می شود رنگ جلباب قرآنی مورد استفاده در صدر اسلام مشکی بوده است .
 

2 ـ مفهوم ، اندازه ، کارکرد و رنگ چادر
1 ـ 2ـ مفهوم چادر : چادر پوشش گسترده است که از بالای سر روی لباسهای دیگر پوشیده می شود .
2 ـ 2 ـ اندازه چادر : از نظر اندازه ، چادر پوششی بزرگ است که سر تا سر بدن و لباسهای دیگر را از بالای سر تا قدمهای پا را می پوشاند .
3 ـ 2 ـ کارکرد چادر : کارکرد چادر به گونه ای است که از بالای سر پوشیده شده و اطراف آن جمع و جور شده و به گونه ای کنترل می گردد تا پوشش بیشتر و بهتری داشته باشد . بسیاری از زنان حساس نسبت به حجاب خویش اطراف قسمت بالای چادر را جمع و جور کرده با دست خویش کنترل می کنند .
4 ـ 2 ـ رنگ چادر : گرچه رنگ چادر به اقتضاء شرایط محیط بعضا متفاوت است . ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی خصوصا در محیطها و شهرهای مذهبی به دلیل ملازمت چادر مشکی با وقار و متانت ، رنگ چادر دختران و بانوان متدین ، غالبا مشکی است .
3 – مقایسه جلباب و چادر از نظر مفهوم ، اندازه ، کارکرد و رنگ
1 ـ 3 ـ مقایسه مفهوم جلباب و چادر : گذشت که از نظر مفهوم هر دو پوشش گسترده و بزرگ هستند که از بالای بدن و روی لباسهای دیگر پوشیده می شوند .
2 ـ 3 ـ مقایسه اندازه جلباب و چادر : ذکر شد که بر اساس دیدگاه صحیح در اندازه جلباب ، چادر و جلباب اندازه شان یکسان است به نحوی که هر دو از بالای سر تا پایین پا را می پوشانند .
3 ـ 3 ـ مقایسه کارکرد جلباب و چادر : با توجه به معنای مذکور درباره « یدنین » و تطبیق آن با کاری که زنهای چادری هنگام استفاده از چادر انجام می دهند معلوم شد که کارکرد و کیفیت پوشش هر دو یکسان است .
4 ـ 3 ـ مقایسه رنگ جلباب و چادر : گذشت که به دلیل تبادر ذهنی و شواهد لغوی ، رنگ جلباب زنان عرب ، زمان نزول آیه مشکی بوده است و اکنون رنگ اکثر چادرها به ویژه چادر زنان متدین در محیطهای مذهبی نیز مشکی است . بنابر این از نظر رنگ نیز اختلافی ندارند .
حاصل اینکه پس از مقایسه جلباب و چادر در ابعاد چهارگانه مفهوم ، اندازه ، کارکرد و رنگ آشکار گردید که جلباب و چادر در ابعاد مذکور ، همخوانی و شباهتهای بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند . بنابر این بر خلاف اظهار نظر گوینده محترم می توان گفت چادر رایج فعلی بانوان مؤمن و مسلمان ارتباط بسیار وثیق و مستحکمی با دین اسلام خصوصا قرآن دارد .
علاوه بر اینکه پژوهش در آیه 59 سوره احزاب ارتباط وثیق چادر حتی رنگ مشکی آن با دین اسلام و قرآن را آشکار ساخت ، برای فهمیدن ارتباط چادر با دین و مذهب باید به نظرات فقها و مراجع تقلید به عنوان کارشناسان دینی توجه نمود .

پی نوشت :

1 ـ اعراف / 7 ، 26 .
2 ـ فاطمهخاتمی ، روزنامه ایران ، ش 1672 ، 2 مهر 1379 ، ص 4 .
3 ـ احزاب / 59 .
4ـ جلب الجیم و اللام والبائ ( اصلان ) احدهما الاتیان بالشیء من موضع و الاخر شیء یغشی شیئا . و من هذا اشتقاق الجلباب و الجمع جلابیب . احمد بن فارس ، معجم مقاییس اللغه ، ریشه جلب .
5 ـ الجلباب ثوب اوسع من الخمار دون الرداءتغطی به المرأه رأسها و صدرها ، العین خلیل . لسان العرب علاوه بر عبارت خلیل ، اقوال دیگری نیز نقل کرده است : « قیل هو ثوب واسع دون الملحفه تلبسه المرأه و قیل هو ما تغطی به المرأه الثیاب من فوق کالملحفه ».
صحاح اللغه جوهری تصریح کرده است جلباب به معنای ملحفه است . مصباح المنیر فیومی گفته است : « ثوب اوسع من الخمار دون الرداء » در معجم الوسیط آمده است : « الجلباب ،
الثوب المشتمل علی الجسد کله ، ما یلبس فوق الثیاب کالملحفه ، علاوه بر منابع مذکور به کتابهای لغت معتبر ذیل ریشه جلب و واژه جلباب مراجعه شود .
6 ـ لسان التنزیل ، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی ، لغات سوره احزاب ، ص 103 .
7 ـ شعرانی ، نثر طوبی ، واژه جلباب .
8 ـ الطوسی ، التبیان فی تفسیر القرآن ، ج 8 ، ص 361 ذیل آیه جلابیب ( آیه 59 احزاب ) .
9 ـ البیضاوی ، انوار التنزیل ذیل آیه مذکور .
10 ـ لحف ، اصل : یدل علی اشتمال و ملازمه یقال التحف باللحاف ، معجم مقاییس اللغه ، ریشه لحف .
11 ـ هو ثوب تشتمل به المرأه فیغطی جمیع بدنها و الخمار الذی تغطی به رأسها و وجهها ، علامه طباطبایی تفسیر المیزان ، ج 12 ، ص 339 ، ذیل آیه 59 احزاب .
12 ـ و فی معناه اقوال : منها انه رداءیغطی المرأه منرأسها الی قدمیها و منها انه الخمار الذی یغطی رأسها و وجهها . محمد جواد مغنیه ، تفسیر الکاشف ، ج 6 ، ص 239 .
13 ـ الثوب الذی یستر جمیع البدن ، قرطبی ، تفسیر الجامع لاحکام القرآن ، ج 14 ، ص 243 ، ذیل آیه مذکور .
14 ـ انه لما اجمع ابوبکر و عمر علی منع فاطمه (س) فدکا و بلغها ذلک لاثت خمارها علی رأسها و اشتملت بجلبابها … و تطاذیولها … طبرسی ، الاحتجاج ، ج 1 ، ص 98 ( طبع بیروت ) .
15 ـ عن ابن عباس : الرداء الذی یستر من فوق الی اسفل . زمخشری تفسیر کشاف و آلوسی روح المعانی ذیل آیه 59 احزاب .
16 ـ عن ابن سیرین سألت عبیده السلمانی عن ذلک ( یدین ) ؟ فقال ان تضع رداءها فوق الحاجب ثم تدیره حتی تضعه علی انفها . زمخشری تفسیر کشاف ذیل آیه 59 احزاب.
17 ـ لما نزلت هذه الایه « یدنین علیهن من جلابیبهن » خرج نساء الانصار کأن علی رؤسهن الغربان من اکسیه سود یلبسنها » سنن ابن داوود ، کتاب اللباس ، باب لبس السواد ، ج 2 ، ص 182 ، طبع دار الکتب العربی .
18 ـ عون المعبود شرح سنن ابن داوود ، ج 11، ص 159 .
19 ـ علاوه بر کتابهای لغوی مذکور برای آشنایی با شواهد شعری مذکور به کتاب العن خلیل ، تاج العروس زبیدی ذیل ریشه « جلب » مراجعه شود .